«Sahaba» – «bir kişiniň ýanynda bolmak, onuň bilen dost we ýoldaş bolmak» ýaly manylary aňladýar. Bu söz «sohbet» kökünden döräp, «sahib» sözüniň köplügidir. «Sahaba» sözi bilen bir hatarda «ashab» sözi-de köp ulanylýar. «Sahib» we «ashab» sözlerine Kurany-Kerimiň birnäçe aýatlarynda-da duş gelinýär. Kurany-Kerim hezreti Pygamberimiziň (s.a.w) hijreti hakyndaky aýatda Resulallanyň (s.a.w) ýanyndaky dosty hezreti Ebu Bekire (r.a) «li-sahibihi (dostuna)» diýip ýüzlenýär.[1] Şeýle hem, hezreti Musa (a.s) bilen Müsürden çykyp gaýdan ysraýylogullaryny «ashaby-Musa» diýip atlandyrýar.[2]
«Sahabi, sahabe, ashab» sözleri yslam dininiň gelmegi bilen Resuly-Ekremi görüp, musulman bolan kişiler hakynda ulanylyp başlanypdyr. Resulalla-da töweregindäki egindeşlerini göz öňüne tutup, «Ashabymdan hiç kime dil ýetirmäň!»[3] diýipdir we «sahabalaryň haýyrlylary»[4] diýen sözleri ulanypdyr. Sahabalaryň we tabygynlaryň döwründe «sahibün-nebi, ashabün-nebi, ashabu-Rasulilla, ashabu-Muhammed» ýaly söz düzümleriniň ulanylmagy bu sözüň ir döwürde adalga öwrülendigini görkezýär.
Sahaba bolmagyň şertleri barada alymlaryň arasynda dürli garaýyşlar öňe sürülýär. Emma ulamalar sahaba hakynda hadysçy alymlaryň beren kesgitlemesini has ýerlikli hasaplapdyrlar. Meşhur hadysçy alym Ibn Hajer el-Askalany sahaba barada «Hezreti Pygamberimizi gören, mümin bolan hem-de mümin ölen kişidir» diýip kesgitleme berýär.[5] Muny has anyk düşündirsek, sahaba bolmak üçin Pygamberimizi (s.a.w) ýekeje gezek görmek hem ýeterlikdir. Köp wagtlap Onuň (s.a.w) ýanynda gezmek, saparda ýoldaş bolmak, bile söweşe gitmek ýa-da Ondan (s.a.w) hadys aýtmak şert däldir. Hezreti Abdulla bin Ümmi Mektum (r.a) ýaly kör bolup, Resulallany (s.a.w) görüp bilmedik, emma Onuň (s.a.w) bilen oturyp söhbet eden, munuň bilen bir hatarda Mekge eýelende, Hoşlaşyk hajynda we ş.m wakalarda Ony (s.a.w) gören, emma bile oturyp, söhbet etmek mümkinçiligi bolmadyk kişiler hem sahabadyr. Resulalla (s.a.w) bilen görşüp, söhbet eden sahabanyň musulman ýagdaýda ölmegi-de sahabalygyň şertidir. Musulman bolmazdan öň Pygamberimizi (s.a.w) gören, emma Ol (s.a.w) dünýeden gaýdandan soň musulman bolan kişiler sahaba däldir. Şeýle hem, Resulallanyň (s.a.w) huzuryna gelip, musulman bolandan soňra dininden dänen (mürted bolan), soň musulman bolman ölen kişiler hem sahaba däldir. Hanif dininde (hezreti Ybraýymyň (r.a) dini) bolup, Resulallany (s.a.w) pygamberliginden öň görüp, şol döwürde-de ölen Zeýd bin Amr bin Nufeýl ýaly muwahhidler (towhyd ynanjynda bolanlar) hem sahaba däldir (bu barada dürli garaýyşlar öňe sürülýär). Pygamberimiz (s.a.w) dirikä musulman bolan, emma Ony (s.a.w) görüp bilmedik Selman bin Rebiýa el-Bahili, Ebu Osman en-Nehdi, Ebu Reja el-Utaridi ýaly kişiler hem sahaba däldir, tabygyndyr. Sahaba bolmak üçin kämillik ýaşyna ýetmeklik şert däldir, agy-garany saýgarmaga akyly çatýan çaga hem sahabadyr. Emma Resulallanyň (s.a.w) gören, başyny sypan, mübärek eli bilen nahar iýdiren ýa-da haýyr-doga eden çagalary agy-garany saýgaryp biljek ýaşa gelip, Ony täzeden görmedik bolsalar, onda bu çagalar Ýahýa bin Maun, Ebu Züra er-Razy, Ebu Hatim er-Razy, Ebu Dawud ýaly hadysçy alymlara görä sahaba hasaplanmaýar. Resuly-Ekremi (s.a.w) düýşüňde görmek bilen hem sahaba bolup bolmaz.
Kurany-Kerimde «Ynsanlaryň ýagşylygy üçin saýlanan iň haýyrly ymmat»[6] diýlip taryp edilýän sahabalar Muhammet ymmatynyň içinde-de iň belent mertebä eýe bolan haýyrly nesil diýlip kabul edilýär.
[1] «Toba» süresi, 9/40.
[2] «Şuara» süresi, 26-61.
[3] Müslim, «Fezailüs-sahabe», 221-222.
[4] Müsned, I, 294.
[5] «El-Işabe», I, 6.
[6] «Aly-Imran» süresi, 3/110.
“Yslamy kabul etmekde ilkinjileriň hatarynda orun alan muhajyrlar bilen ensar hem-de olara gowulyk bilen eýerenler bar-a! Alla olardan razydyr‚ olaram Alladan razy boldular. Alla olara içinden derýalar akyp duran jennetleri taýýarlady. Olar ol ýerlerde ebedi galarlar. Ine‚ bu iň uly üstünlikdir!” (“Toba”, 9/100)
“Hakykatdanam, Alla (Hudeýbiýede) ol agajyň aşagynda saňa biat edenlerinde (gol bermek) müminlerden razy boldy. Olaryň kalbynda yhlasyň bardygyny bileni üçin olaryň üstüne sekine (ynjalyklyk, arkaýynlyk) inderdi. Olary tiz wagtda amala aşan ýeňiş hem-de alynjak köp sanly olja bilen sylaglady. Alla ezizdir we hakimdir (Gudraty güýçlüdir, höküm we hikmet eýesidir)”.(“Fetih”, 48/18-19)
“Alla Pygamberiniň, söweşe gatnaşmak islemeýänlere rugsat berendigini bagyşlaýyşy ýaly, aralaryndan käbirleriniň ýüreginiň başga tarapa meýil edip ugran pillesi, şeýle kyn pursatda, Pygambere tabyn bolan muhajyrlar bilen ensara-da toba etmäge ukyp-başarnyk berdi, soňam olaryň tobalaryny kabul etdi. Sebäbi Ol, olara gezek gelende, diýseň mähirlidir, diýseň rehimlidir. Alla söweşden galan we özleri hakdaky höküm yza süýşürilen ol üç kişiniň tobasynam kabul etdi. Sebäbi olar şeýle bir darykdylar welin, dünýä şonça giňligine garamazdan olara dar göründi. Wyždanlary olary barha-da berk gysdy. Ahyry olar Allanyň jezasyndan gutulmagyň, ýene Allanyň öz gapysyna sygynmakdan başga çäresiniň ýokdugyna göz ýetirdiler, şondan soň öňki oňat ýagdaýlaryna dolanyp barsynlar diýip, Alla-da olaryň tobasyny kabul etdi. Çünki Alla tobalary kabul edijidir we diýseň rehimlidir”. (“Toba”, 9/117-118)
“Allanyň peşgeşi bolan bu oljalar hijret eden garyplara degişlidir. Olar Allanyň lutuf-keremini we ryzasyny gazanmak üçin, Allanyň dinine we ilçisine goldaw bermek üçin ýurtlaryndan hem emläklerinden jyda düşdüler. Ana, imanlarynda sadyk we Haka ak ýürekden ynanýanlar şolardyr. Bulardan öň Medinede ýurt tutunyp, imana gelenler bolsa, öz ýaşap oturan ýerlerine hijret edenleri söýerler, berlen oljalar sebäpli olara görübilmezçilik etmez we şol oljalara isleg bildirmezler…..”
Mundan bu ýana aýat terjimeleri üçin Türkmenistanyň müftüliginiň gurhanyna salgylansaňyz gowy bolarmyka öýdýän. Şeýle-de aýatlaryň köpüsini şondan alypsyňyz. Ýöne şolary ellemän, bolşy ýaly goýsak has ýerlikli bolaýjak ýaly.
Hadyslaryň terjimesi has çeper bolmalymyka diýýärin. Çeper bolmaly diýenimde nämäni göz öňünde tutýanymy özüňiz gowy bilýäňiz: agyarina mani efradina jami.
